Статут ВКЛ 1588 г.: замацаванне прынцыпу справядлівага суда
Апублікавана 15 сакавіка 2024 года
15 сакавіка 2024 года спаўняецца 30 гадоў з моманту прыняцця першай пасля абвяшчэння незалежнасці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь. Гэты дакумент уключыў у сябе асноўныя прынцыпы адпраўлення правасуддзя і аднаўлення справядлівасці, якімі павінна кіравацца беларуская юрыспрудэнцыя і беларускія юрысты.

Канстытуцыя замацавала права кожнага на абарону яго правоў і свабод кампетэнтным, незалежным і справядлівым судом у вызначаныя законам тэрміны (арт. 60). Для гарантый такой абароны Канстытуцыя задэкларавала, што любы чалавек мае права на юрыдычную дапамогу, у тым ліку права карыстацца ў любы момант дапамогай адвакатаў і іншых сваіх прадстаўнікоў у судзе і іншых органах і арганізацыях (арт. 62).

Сёння ў гонар 30-й гадавіны дзейнай Канстытуцыі хочам прапанаваць невялікі экскурс у нормы яшчэ аднаго прававога дакумента, які адыграў вялікую ролю ў станаўленні беларускай прававой сістэмы. Ніжэй прадставім вытрымкі з трэцяга, апошняга, Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 года, які ўпершыню ў гісторыі беларускай дзяржаўнасці на канстытуцыйным узроўні замацаваў прынцып справядлівага судовага разбору і стварыў для яго рэалізацыі прававыя інстытуты апеляцыі, адвакатуры і прэзумпцыі невінаватасці.
Кароткая памятка
Прынцып справядлівага судовага разбору з'яўляецца адным з абсалютных прынцыпаў. Гэта значыць, што права на справядлівы, незалежны і бесстаронні суд не павінна быць парушана ні пры якіх абставінах - нават ва ўмовах вайны (для параўнання: права на жыццё з'яўляецца адносным, гэта значыць можа быць абмежавана суразмерна неабходнасці ў дэмакратычным грамадстве).

Сярод кампанентаў права на справядлівы суд:

1. Права на доступ да правасуддзя
2. Роўнасць пры адпраўленні правасуддзя
3. Права на разгляд справы кампетэнтным, незалежным і справядлівым судом, створаным згодна закона
4. Права на публічнае слуханне
5. Прэзумпцыя невінаватасці і права не даваць паказанняў супраць самога сябе
6. Права быць пачутым
7. Права выклікаць сведкаў, абарона сведкаў
8. Права на апеляцыю
9. Права на публічнае, матываванае і своечасовае рашэнне суда
10. Кампенсацыя за судовую памылку і інш.
Защита прав граждан
Компоненты права на справедливое судебное разбирательство
В данной статье представлен перечень компонентов, составляющих право на справедливое судебное разбирательство.
«Учыненне справядлівасці» ў Статуце 1588 г.
Статут 1588 года стаў першай у Вялікім Княстве Літоўскім нарматыўнай навацыяй, якая імплементавала прынцыпы роўнасці перад судом і законам, вяршэнства закона, індывідуалізацыі адказнасці за злачынствы, публічнасці і бесстароннасці суда, забарону самасуда. Асобныя нормы Статута замацоўваюць адказнасць за зацягванне «учынення справядлівасці» з боку ўдзельнікаў і за паспешнасць рашэння суддзі, а для падсудных асоб устанаўліваюць гарантыю прэзумпцыі невінаватасці, даступнасць юрыдычнай дапамогі адваката, права на апеляцыю.
Першы артыкул Статута ўстанаўлівае прынцып роўнасці і ўніфікаванага прымянення нормаў. Гэта вельмі ўплывовая частка вяршэнства права – роўнасць усіх перад законам. Адлюстраванне дадзенага прынцыпа ў дакуменце XVI стагоддзя сведчыць пра высокую ролю роўнасці для справядлівага вяршэння правасуддзя.

Роўнасць перад законам азначае, што ў адносінах да кожнага чалавека дзейнічаюць аднолькавыя законы, і пры гэтым ніводны індывід або група не маюць асаблівых юрыдычных прывілеяў. Фармальная роўнасць азначае, што ўсе законы, якімі б несправядлівымі яны ні былі на практыцы, павінны прымяняцца на роўнай аснове і выконвацца паслядоўна.
46 артыкул 3 раздзела ўдакладняе прынцып «адной справядлівасці» і ўводзіць прынцып даступнасці правасуддзя праз адмену судовых пошлін. Доступ да правасуддзя разглядаецца ў двух сэнсах: па-першае, гэта доступ да судоў, па-другое, працэдуры і рашэнні ў гэтых судах павінны быць справядлівымі. Павінны праводзіцца справядлівыя і адкрытыя слуханні, а таксама павінны быць прадугледжаны разумныя тэрміны для слухання справы і вынясення рашэння па ёй. Таксама правасуддзе павінна быць даступным з матэрыяльнага пункту гледжання, асабліва для ўразлівых груп насельніцтва.

Таксама дадаецца важная частка права на справядлівы суд – аператыўнае дасягненне справядлівасці, то бок разгляд справы без безпадстаўнай затрымкі.

"Абы справядлівасць без затрымкі кожнаму скрыўджанаму даходзіла" (згодна арт. 46 р. 3 Статута – гл. вышэй), Статутам былі прадугледжаныя пэўныя меры адказнасці за зацягванне ваяводамі, судовымі старастамі, іншымі ўдзельнікамі судовага працэсу.
Так, у выпадку пропуску тэрмінаў або парушэнняў працэсу не з прычыны "праўдзівае харобы, або ўласнае пільнае патрэбы сваёй", службовая асоба магла быць знята з пасады і страціць свой чын. Аператыўны разгляд спраў некалькі разоў узгадваецца ў Статуце.
Артыкул 2 раздзела 1 Статута «шлюбуе» нікога не караць без суда, пры гэтым цяжар злачынства не меў значэння. Даносчык нёс адказнасць за неабгрунтаваны "завочны" данос. Такім чынам, у зачаткавых формах можна знайсці ў Статуце нормы, якія рэгламентуюць прэзумпцыю невінаватасці, якая мае асноватворнае значэнне для абароны правоў чалавека, ускладае абавязак даказвання на абвінавачванне, гарантуе, што ніякая віна не можа быць прэзюмаваная да таго часу, пакуль вінаватасць не была даказаная па-за ўсякімі разумнымі сумневамі.

Ніжэй – прыклад артыкула, які канкрэтызаваў неабходныя падставы для прызнання асобы вінаватай.
Артыкул 5 стаў першай адметкай важнасці для следства і суда свабоднага пошуку і крытычнай ацэнкі доказаў віны («доказаў яўных і ясных»). Той, хто падае скаргу або выстаўляе абвінавачанне, абавязаны забяспечыць пэўныя доказы і довады. Крытычная, незалежная, непасрэдная і бесстаронняя ацэнка судом доказаў і аргументаў з'яўляецца аднім з цэнтральных кампанентаў права на справядлівы суд. Суд абавязаны непасрэдна даследаваць і ўспрыняць усе доказы па справе: заслухаць тлумачэнні асоб, якія ўдзельнічаюць у справе, паказанні сведкаў, заключэнні экспертаў, азнаёміцца з пісьмовымі доказамі, агледзець рэчавыя доказы.

Больш за тое, акрамя агульных патрабаванняў прадстаўляць толькі "яўныя і ясныя" доказы, асобна прапісваецца набор неабходных аргументаў для доказу абвінавачванняў у здзяйсненні канкрэтных злачынстваў.
Напрыклад, у артыкуле 1 раздзела 12 (забойства шляхціцам чалавека простага звання) указана, што бок абвінавачання павінен прадаставіць шэсць сведкаў, якія павінны быць вартыя даверу, з іх – мінімум два прадстаўніка шляхты. Калі дадзеная ўмова не выконваецца, то сумневы тлумачацца на карысць абвінавачанага, якому маецца адказваць ужо не жыццём, а толькі выплатай «галоўшчыны». Гэта адпавядае сучасным уяўленням пра межы даказвання: у грамадзянскіх справах для вызначэння адказнасці бакоў прыймаецца стандарт балансу інтарэсаў, а ў крымінальных – наяўнасці доказаў "па-за разумнымі сумневамі". То бок, гэта можна разглядаць як гарантыю дасягнення правасудзя нават у выпадку, калі не хапае доказаў для крымінальнай справы.

Замацаванне канкрэтных патрабаванняў да доказаў, кім павінны быць сведкі і колькі іх павінна быць для таго, каб віна лічылася даказанай, - чарговае прававое дасягненне Статута 1588 года. Для параўнання, у Статуце 1566 года указана толькі санкцыя за правапарушэнне, без удакладнення пераліку неабходных доказаў і іх характарыстык.

У гэтым кантэксце важна абазначыць, што такая нарматыўная навацыя з'яўляецца рэзультатам эвалюцыі не толькі права ВКЛ, але і агульнаеўрапейскіх трэндаў даказвання ў інквізіцыйным працэсе. У Еўропе XII-XVII стагоддзяў адметнай рысай інквізіцыі з'яўлялася неабходнасць абвінавачанага даказваць сваю невінаватасць. Трэці Статут замацоўвае за бокам абвінавачання абавязак даказвання віны, прапісвае строгія крытэрыі сапраўднасці доказаў для прыняцця судом. Згодна з дакументам, падсудная асоба павінна адказваць і апраўдвацца тады, калі абвінавачанне прадставіла яўныя і ясныя, дастатковыя і сапраўдныя доказы віны.
Упарадкаванне суда
Раздзел 4 пачынаецца тэкстам прысягі, якую павінен прыняць кожны, хто становіцца суддзёй. Легка заўважыць, што сярод тых, каму даецца прысяга, няма ніякіх службовых асоб, князёў ці іншых кіраўнікоў – толькі Бог і справядлівасць. Таксама важнымі часткамі прысягі з'яўляюцца ўказанні на базавыя кампаненты права на справядлівы суд:

- Роўнасць перад судом;
- Разгляд справы без выхаду за межы скаргі, спрэчкі бакоў;
- Спаборнасць бакоў;
- Бесстароннасць суда;
- Незалежнасць суда і свабода ад пагроз.
Артыкулам 41 раздзела 4 прадугледжана права на абскарджанне судовага рашэння або нядобрасумленнага вядзення справы. Аднак, калі апеляцыя будзе пададзена ў мэтах зацягвання адпраўлення правасуддзя, то заяўніка абавязвалі выплаціць дванаццаць рублёў другому боку, адседзець дванаццаць тыдняў у зняволенні, у гэты час першапачатковае судовае рашэнне падлягала выкананню.

Права на апеляцыю можна разглядаць як частку гарантый выканання судовай працэдуры без парушэнняў. То бок, судовыя працэдуры і іх падрабязная рэгламентацыя – гэта таксама частка права на справядлівы суд. Адсутнасць такога права ў выглядзе неіснавання нарматыўна замацаванага ці практычна неімплементаванага механізма абскарджвання судовага рашэння ці пастановы у сучаснай міжнароднай прававой сістэме лічыцца парушэннем права на справядлівы суд.
Права на апеляцыю і наяўнасць дзейнага механізму для абскарджання парушэнняў працэсу з'яўляецца надзвычай важным для імплементацыі прынцыпу справядлівага судовага разбору, бо адсутнасць магчымасці «бок адваротны паклікаць» сведчыла б пра немагчымасць абараніць парушанае права. Найбольш яўным прыкладам у дадзеным кантэксце з'яўляецца сучасны трэнд беларускіх судоў закрываць працэс ад грамадскасці без наяўнасці на тое падставаў. Галоснасць - гэта права, якое немагчыма аднавіць у апеляцыі, гэта значыць для абскарджання парушэння дадзенага прынцыпу павінен быць прадугледжаны асобны механізм. Толькі на практыцы (і паводле крымінальна-працэсуальнага заканадаўства) пастанова суда аб закрыцці працэсу не падлягае абскарджанню. Яна можа быць апратэставана ў парадку нагляду, што значыць наступнае: бок абароны павінен звяртацца да пракурора, да боку абвінавачання, з просьбай прынесці пратэст на пастанову суда аб закрыцці працэсу, што ставіць бакі ў залежнае становішча і парушае прынцып роўнасці бакоў.
Артыкул 54 трэцяга раздзела Статута абавязвае суд даць бакам па іх хадайніцтве час на кансультацыю «з прыяцелямі», а калі бок запатрабуе больш часу, паўторную просьбу суд «бараніць не мае». Гэта можна разглядаць як права мець час на падрыхтоўку да справы і права мець дастаткова часу для вывучэння доказаў і новых дакументаў другога боку (дастатковая падрыхтоўка). Даступнасць дастатковых магчымасцяў для азнаямлення з матэрыяламі справы і часу для падрыхноўкі лініі абароны састаўляюць права на справядлівы судовы разбор. Важна адзначыць, што наумыснае стварэнне перашкод (напрыклад, у выглядзе забароны капіраваць матэрыялы справы або адмова ў наданні дадатковага часу для кансультацый з абаронцам) састаўляюць парушэннем працэдуры справядлівага суда.

Таксама зноў бачны прынцып спаборніцтва бакоў (кожны ўдзельнік працэсу павінен адказываць і апраўдвацца паралельна прадстаўленню аргументаў іншым бокам).
Права на юрыдычную абарону і праца «пракуратара» pro bono
Рэалізацыя прынцыпу справядлівага судовага працэсу шмат у чым залежыць ад даступнасці і якасці адвакацкай дапамогі.
У Статуце права на "пракуратара" прадугледжваецца артыкулам 56 раздзела 4. Права быць прадстаўленым адвакатам – важная частка права на справядлівы суд, без яе астатнія правы амаль бессэнсоўныя.

Права на абаронцу патрабуе, каб абвінавачанаму быў дадзены аператыўны доступ да абаронцы. Адвакату павінна быць прадастаўлена магчымасць сустрэцца са сваім кліентам без сведак і ва ўмовах, якія цалкам забяспечвалі б канфідэнцыйнасць іх камунікацый. Акрамя таго, адвакаты павінны мець магчымасць кансультаваць і прадстаўляць кліентаў без абмежаванняў, уздзеяння, ціску ці неправамернага ўмяшання ў адвакацкую дзейнасць.
Бакі працэсу, якія не могуць прысутнічаць на судзе ў сувязі з хваробай ці «за іншымі якімі прычынамі і патрэбамі сваімі, тады пракуратара … могуць мець». Асобна Статут прадугледжваў магчымасць прызначыць адваката для тых, хто быў недастаткова пісьменным ці з іншых прычынаў не мог прадстаўляць свае інтарэсы. У такім разе можна было даручыць «вусна каму іншаму тую прамову сваю мовіць».

Для асобных катэгорый насельніцтва ВКЛ, якія не маглі сабе дазволіць замовіць ці аплаціць паслугі «пракуратара», нормы Статута абавязвалі суд прызначыць бясплатнага адваката. Пры гэтым, устанаўлівалася адказнасць для таго пракуратара, хто не хацеў брацца за справы "па прызначэнні", - у судзе, дзе разглядалася канкрэтная справа, адвакат ужо не мог працаваць па іншых справах. Гэта вельмі прагрэсіўная думка – інтарэсы справядлівасці патрабуюць ад пракуратараў абараняць людзей, якія не могуць дазволіць сябе аплаціць паслугі. Можна спрачацца, наколькі гэта эфектыўная мадэль, але разуменне, што чалавек павінен мець прадстаўніка, адлюстраванае ў Статуце 1588 года і з'яўляецца вельмі важным.
Гэтыя нормы падкрэсліваюць базавы прынцып працы адваката – інтарэсы кліента вышэй за іншыя інтарэсы для адваката. І калі адвакат парушае гэтыя прынцыпы, гэта мае свае наступствы.

За неналежнае выкананне сваіх прафесійных абавязкаў адваката маглі пакараць чатырма тыднямі турмы. Акрамя турэмнага зняволення прадугледжваецца матэрыяльная адказнасць у выглядзе кампенсацыі шкоды кліенту. Прычым некаторыя парушэнні нават караліся смяротным пакараннем.

Сёння, канешне, пра смяротнае пакаранне для адваката, які не выконвае свае абавязкі належным чынам, гаворкі няма. Аднак, у выпадку паступлення скаргі на адваката, яна павінна быць аператыўна і аб'ектыўна разгледжана ў адмысловай дысцыплінарнай камісіі органа адвакацкага самакіравання.

У артыкуле 59 чацвёртага раздзела замацавана не проста права карыстацца паслугамі адваката, а адваката па свайму выбару – у кліента ў любы час была магчымасць мяняць прадстаўніка па свайму жаданню.
Заўвагі агульнага парадку КПЧ 32, п. 34
Высновы
Як бачна, Статут ВКЛ 1588 года стаў вялікай вяхой у развіцці многіх крытычна важных інстытутаў права правоў чалавека, у прыватнасці, прынцыпу справядлівага судовага разбору. У параўнанні з папярэднімі Статутамі, апошні Статут ВКЛ удасканаліў існуючыя нарматыўныя трэнды і ўвёў новыя прававыя інстытуты, якія існуюць у сваёй сучаснай форме ў беларускім нарматыўна-прававым масіве. Больш за тое, Статут 1588 года стаў помнікам не толькі беларускага, але і агульнаеўрапейскага права, якое вырасла ў сістэму міжнародна прынятых стандартаў права праў чалавека.

Канешне, аналізуючы тэкст прававога дакумента XVI стагоддзя, можна заўважыць адсутнасць дакладных фармулёвак, канкрэтызацыі; многія кампаненты справядлівага суда, замацаваныя ў сучасных нарматыўных актах, не знайшлі свайго адлюстравання ў праве Вялікага Княства. Аднак менавіта ў гэтым і заключаецца важная роля юрыстаў - не спыняць працэс эвалюцыі прававых інстытутаў, удасканальваць іх замацаванне ў заканадаўстве і поўнае іх ажыццяўленне. Тое, што немагчыма было сабе ўявіць паўтысячагоддзя таму, сёння задэкларавана ў нарматыўна-прававых актах нацыянальнага і міжнароднага ўзроўняў. Тыя важныя складнікі грамадзянскіх правоў і свабод, якія знаходзіліся ў зачаткавым стане тады, прайшлі значны і доўгі шлях - і цяпер прэзентаваныя ўжо ў сваёй больш сур'ёзнай форме ў сучасным праве.

Відавочна, што гэты працэс паступовага ўдасканалення прававых інстытутаў і механізмаў ідзе і сёння, нягледзячы на спробы яму перашкодзіць. Звяртаючыся да логікі гісторыі права Беларусі, можна спадзявацца, што нормы сённяшняга Асноўнага закона праз час будуць не толькі поўнасцю і эфектыўна імплементаваныя ў юрыдычную практыку, але і знойдуць больш дасканалае адлюстраванне ў праве будучых стагоддзяў.

Защита прав граждан
Почему судебные процессы должны быть открыты и какие принципы нарушает их закрытие от общественности
О том, что такое гласность судебных процессов, с чем она связана и откуда это принцип берет истоки, мы поговорили с Натальей Мацкевич.
Нажимая на кнопку, вы даете согласие на обработку персональных данных и соглашаетесь c политикой конфиденциальности, а также даете согласие на направление вам сообщений по электронной почте.
Made on
Tilda