13 снежня 1983 года, праз тры дні пасля афіцыйнага ўступлення на пасаду і заканчэння перыяду ваеннай хунты, якая кіравала у розных варыяцыях з 1976 года, прэзідэнт Альфансін выдаў дэкрэт, якім загадвалася пачаць расследаванне злачынстваў ваеннай хунты. Варта адзначыць, што прыняцце гэтага рашэння фактычна перакрэслівала той імунітэт, якім кіраўніцтва ваеннай хунты надзяліла сябе і ўсё войска незадоўга да страты ўлады. Яшчэ праз два дні, 15 снежня 1983 года, прэзідэнтам была створана Нацыянальная камісія па справе аб масавым знікненні людзей (CONADEP) (далей - камісія). Камісія была прызначаная для правядзення грамадскага расследвання злачынстваў ваеннай хунты, аналізу сабраных доказаў, прадстаўлення іх прэзідэнту для ажыццяўлення ў далейшым суда над вінаватымі. У склад камісіі ўвайшлі вядомыя ў Аргентыне грамадскія дзеячы і змагары за правы чалавека (Ricardo Colombres, René Favaloro, Hilario Fernández Long, Carlos T. Gattinoni, Gregorio Klimovsky, Marshall T. Meyer, Jaime F. de Nevares, Eduardo Rabossi, Magdalena Ruiz і іншыя), узначаліў жа яе вядомы аргенцінскі пісьменнік Эрнэста Сабата.

Даручэнне дадзенага даследавання прадстаўнікам грамадства, а не дзяржаўным спецыялізаваным органам, тлумачылася тым, што праваахоўныя органы ў значнай меры сябе дыскрэдытавалі, было вядома, што яны шмат гадоў дзейнічалі ў цесным кантакце з узброенымі сіламі, непасрэдна прымалі ўдзел ў рэпрэсіях.
Нягледзячы на пэўны скепсіс, якім суправаджалася дзейнасць камісіі, ужо 20 верасня 1984 года, менш чым праз год пасля яе стварэння, прэзідэнт атрымаў справаздачу, у якой змяшчаліся звесткі аб 8961 гвалтоўным знікненні грамадзян. Справаздача атрымала красамоўную назву “Nunca Más” – “Ніколі зноў”. Тэкст справаздачы суправаджаўся 50 тысячамі старонак пісьмовых доказаў злачынстваў ваеннай дыктатуры. Камісіі атрымалася зрабіць сапраўды выдатную працу па зборы доказаў злачынстваў ваеннай хунты.

Найбольш цяжкай для ўспрымання з'яўляецца менавіта частка "Рэпрэсіі", у якой падрабязна выкладзены ўсе метады, выкарыстаныя ваеннай хунтай у рэпрэсіях супраць грамадзян. Камісія высветліла, што ўдзел у рэпрэсіях прымалі ўсе роды войскаў Аргенціны (сухапутныя войскі, ваенна-паветраныя сілы, ваенна-марскія сілы), а таксама падраздзяленні паліцыі і органаў бяспекі. У некаторых выпадках да іх прымыкалі і прадстаўнікі грамадзянскіх узброеных фармаванняў крайняга правага толку, але кіраўніцтва хунты бачыла магчымасць такога супрацоўніцтва толькі пры поўным падпарадкаванні такіх фармаванняў узброеным сілам (лідэры крайніх правых арганізацый не толькі былі адхіленыя ад "Працэсу", але і пераследаваліся).
Камісія змагла ўстанавіць каля 300 сакрэтных месцаў утрымання выкрадзеных грамадзян, у якіх, акрамя ўласна незаконнага ўтрымання пад вартай, ажыццяўляліся катаванні і смяротныя пакаранні. Большасць з падобных месцаў знаходзіліся ў размяшчэнні тых ці іншых воінскіх фарміраванняў і ваенных навучальных устаноў (напрыклад, сумную вядомасць атрымала размешчаная ў Буэнас-Айрэсе ESMA (ісп.: Escuela Superior de Mecánica de la Armada) - Школа механікаў ВМС Аргенціны, у якой знаходзілася адна з найбольш страшных турмаў рэжыму), хаця значная частка затрыманых утрымлівалася і ў грамадзянскіх турмах.

У дакладзе падрабязна аналізуюцца метады выкрадання самога па сабе. Са шматлікіх сведчанняў вынікае, што ў асноўным выкраданні адбываліся сярод ночы з уласных дамоў ахвяр. Адным з сумных знакаў гэтага перыяду сталі аўтамабілі маркі Ford Falcon пераважна зялёнага колеру, на якіх часцей за ўсё перасоўваліся выкрадальнікі.

Звычайна выкраданне ажыццяўлялі апранутыя ў грамадзянскае адзеньне ўзброеныя людзі, якія ў некаторых выпадках называлі сябе прадстаўнікамі арміі, а ў некаторых нават гэтага не рабілі. Уварваўшыся ў дом, выкрадальнікі маглі адразу ж павезці затрыманага ў невядомым кірунку, а маглі некаторы час здзяйсняць катаванні, збіццё і здзекі проста па месцы яго жыхарства, у тым ліку ў прысутнасці яго сям'і. Часта ўсіх чальцоў сям'і затрымлівалі разам. Здараліся выпадкі выкліку паліцыі па месцы жыхарства ахвяры, калі суседзі заўважалі незаконныя дзеянні з боку выкрадальнікаў. Вядомыя ў тым ліку выпадкі перастрэлак паміж афіцэрамі ўзброеных сіл і сіламі паліцыі каля дамоў ахвяр, але адбывалася гэта выключна з-за дрэннай каардынацыі: пасля высвятлення, хто ёсць хто, інцыдэнты вычэрпваліся, якой-небудзь дапамогі з боку паліцыі ахвяры ні разу не атрымлівалі. У размовах выкрадальнікаў неаднаразова гучалі тэрміны “зялёная зона” ці “вольная зона”, што азначала, што да пачатку сваіх дзеянняў на месцы выкрадання яны апавяшчалі кіраўніцтва мясцовай паліцыі, што ў пэўным раёне будуць адбывацца затрыманні. Таксама даволі частай з'явай была арганізацыя засад у дамах ахвяр, калі афіцэры не знаходзілі тых грамадзян, якія іх цікавілі. У гэтым выпадку на працягу некалькіх дзён у статусе закладнікаў у дамах ахвяр маглі ўтрымлівацца іх сваякі. Іншай важнай асаблівасцю было тое, што на галаву ахвяр або апраналі мяшок, або завязвалі ім вочы нейкімі падручнымі сродкамі (адзенем, бялізная і інш.). Рабілася гэта, хутчэй за ўсё, для ўзмацнення пачуцця страху, для немагчымасці для ахвяр запомніць маршрут, абстаноўку вакол, месца, куды іх дастаўляюць.
У далейшым у дакладзе дастаткова падрабязна, з цытатамі з паказанняў ахвяр і іх сваякоў расказваецца, якога роду катаванням падвяргаліся затрыманыя. Варта адзначыць, што мала якія з магчымых катаванняў узброеныя сілы не прымянялі. Паўсюдна былі распаўсюджаныя катаванні электрычным токам, якія адбываліся на працягу многіх дзён. Збіццё рознай інтэнсіўнасці таксама адбываліся паўсюдна. Важным, хоць і не вызначальным, было ў тым ліку і тое, што, нягледзячы на ​​жаданне знайсці і знішчыць усіх супернікаў рэжыму, метады, што выкарыстоўваліся, былі неабіральнымі: часта было дастаткова па нейкай прычыне апынуцца ў адраснай кнізе аднаго затрыманага, каб у далейшым быць таксама затрыманым. Ніякага пошуку першасных доказаў для затрымання і вылучэння абвінавачання не ажыццяўлялася. Менавіта таму ахвярамі рэпрэсіяў станавіліся ня толькі палітычныя і прафсаюзныя актывісты, але і любыя іншыя выпадковыя грамадзяне. Яшчэ адной асаблівасцю, пра якую таксама заяўлялі шмат хто з затрыманых, з'яўлялася тое, што пры здзяйсненні катаванняў вайскоўцы не задавалі ніякіх пытанняў, не спрабавалі высветліць якую-небудзь інфармацыю. Катаванні, па ўсёй верагоднасці, разглядаліся ўжо, як пакаранне. Асобна да катаванняў можна аднесці самі ўмовы ўтрымання ў сакрэтных турмах. Стан гігіены, харчаванне, медыцынская дапамога былі на надзвычай нізкім узроўні: зняволеным не давалі магчымасці выйсці ў прыбіральню, яны не маглі памыцца, харчаванне было вельмі бедным і ў прынцыпе было не заўсёды, медыцынская дапамога (у тым ліку пасля жорсткіх катаванняў) аказвалася вельмі рэдка. Утрыманне ў падобных умовах, без усялякіх доказаў дачынення да якой-небудзь супрацьпраўнай дзейнасці расцягвалася на месяцы і гады. Асобным пунктам дакладу з'яўляецца антысемітызм, які быў уласцівы сама меней значнай частцы выкрадальнікаў і катавальнікаў. Са сведчанняў выжылых відавочцаў вынікае, што ахоўнікі называлі месцы ўтрымання затрыманых "Гестапа", дэманстравалі захопленасць ідэямі нацыянал-сацыялізму. Ёсць сведчанні таго, што частка вайсковых ідэолагаў прапагандавала погляды непасрэдна Адольфа Гітлера. Катавальнікі ж прама выказвалі свае нацысцкія погляды перад зняволенымі габрэямі, дэманстравалі татуіроўкі з нацысцкімі сімваламі.
Акрамя таго, у многіх выпадках катаванні заканчваліся пакараннем смерцю. Найбольш частай з'явай было пакаранне смерцю з дапамогай растрэлу, але гэта быў далёка не адзіны спосаб забойства, які ўжываўся вайскоўцамі. У Аргенціне апрабавалі спецыфічны спосаб забойства затрыманых: пасля прымусовага ўжывання наркатычных сродкаў затрыманых заводзілі ў грузавы самалёт, самалёт ляцеў да акіяна, дзе людзей, якія дрэнна разумелі, што з імі адбываецца, з вялізнай вышыні выкідвалі проста ў ваду. Ніякіх шанцаў выжыць такі спосаб пакарання не пакідаў. Целы часткі забітых такім чынам грамадзян потым знаходзілі ля берагоў Аргенціны. У іншых выпадках пазбаўленне ад целаў затрыманых адбывалася альбо праз пахаванне ў прызначаных і не прызначаных для гэтага месцах, альбо праз спальванне целаў у крэматорыі. Варта адзначыць, што часцей за ўсё ўзброеныя сілы не спрабавалі нейкім чынам апраўдаць забойствы грамадзян, але ў некаторых выпадках імі ўсё ж выкарыстоўвалася апраўданне, запазычанае ў ахоўнікаў нацысцкіх канцлагераў часоў Трэцяга Рэйха і ніяк не правяранае ва ўмовах дыктатуры: “затрыманы быў забіты пры спробе да ўцёкаў / пры спробе яго вызвалення паплечнікамі / пры затрыманні”. Як правіла, дакладнасць такіх версій была вельмі сумнеўнай ужо на момант іх агучвання. Напрыклад, пры нібыта зробленых спробах вызваліць затрыманых чамусьці гінулі ўсе затрыманыя, але ніякіх пашкоджанняў не атрымлівалі ні вайскоўцы, ні так званыя паплечнікі затрыманых, якія нібыта нападалі. Таксама меў месца выпадак, калі затрыманых знайшлі забітымі ў аўтамабілі, на якім яны нібыта ехалі, калі падвергліся нападу, аднак ва ўсіх іх меліся сляды катаванняў і збіванняў, а за рулём знаходзіўся труп дзяўчыны, якая не ўмела вадзіць аўтамабіль.
Апроч уласна апісання злачынстваў у гэтай частцы дакладу фігуруюць некалькі важных дадатковых адметных асаблівасцяў аргенцінскіх рэпрэсій.
Па-першае, аргенцінская ваенная дыктатура дзейнічала ў шчыльным кантакце са сваімі калегамі з іншых краін Паўднёвай Амерыкі: Уругвая, Парагвая, Чылі, Балівія і іншых. Так, ваенныя ўсіх гэтых краін супрацоўнічалі адзін з адным, выдавалі адзін аднаму затрыманых апанентаў рэжыму, дзяліліся дадзенымі разведкі наконт асоб, якія іх цікавілі. Найбольш шчыльна было наладжана супрацоўніцтва Аргенціны і Уругвая. У дакладзе прыводзяцца шматлікія канкрэтныя прыклады такой супрацы.

Па-другое, аргенцінскія вайскоўцы часта займаліся марадзёрствам у дамах выкрадзеных ахвяр. Абсалютна штодзённай з'явай быў крадзеж усёй каштоўнай рухомай маёмасці з хат, але часта можна было сутыкнуцца нават з крадзяжом аўтамабіляў, а часам і ўвогуле цэлых кватэр, хат, зямельных участкаў. І аўтамабілі, і нерухомасць пераафармляліся на адпаведных вайскоўцаў. Уласнікі дарагой маёмасці, як правіла, ліквідаваліся. Улічваючы, што дакументы, якія пацвярджаюць права ўласнасці на маёмасць, таксама аказваліся ў руках выкрадальнікаў, нават пасля звяржэння хунты ахвярам, якія здолелі выжыць, было вельмі праблематычна вярнуць сваю маёмасць назад. Пры гэтым варта адзначыць, што ніякай рэакцыі вышэйшага камандавання на падобныя ўчынкі вайскоўцаў не наступала, з прычыны чаго, верагодна, марадзёрства ва ўсіх магчымых формах станавілася звычайнай справай для вайскоўцаў. У справаздачы прыводзяцца выпадкі штучнага стварэння падазрэнняў прыналежнасці чалавека да экстрэмісцкай дзейнасці з мэтай яго ліквідацыі і завалодання яго маёмасцю. Таксама былі выпадкі затрымання з наступным патрабаваннем выкупу за затрыманага, якога нават пасля выкупу не адпускалі, а забівалі. Акрамя гэтага прадстаўнікі ўзброеных сілаў практычна заўсёды выкрадалі асабістую маёмасць, якая знаходзілася пры сабе ў затрыманых. У тых выпадках, калі затрыманых праз месяцы незаконнага ўтрымання пад вартай усё ж выпускалі, яны рэдка атрымлівалі назад усё, што было ў іх пры затрыманні.
Па-трэцяе, аўтары дакладу адзначалі, што каталіцкія святары ў большасці сваёй выступалі супраць дзеянняў ваеннай хунты, аднак святары, якія адкрыта ўдзельнічалі ў здзяйсненні рэпрэсій, таксама сустракаліся: хтосьці з іх прымаў непасрэдны ўдзел у катаваннях і забойствах, хтосьці апраўдваў дзеянні хунты і перадаваў ёй таямніцы сваіх прыхаджан.
Па-чацвёртае, ажыццяўляўся жорсткі кантроль за дзеяннямі саміх вайскоўцаў і супрацоўнікаў праваахоўных органаў. Любое асуджэнне рэпрэсій і нават фактаў марадзёрства жорстка каралася самай рэпрэсіўнай машынай. Так, камісіі сталі вядомыя выпадкі выкрадання і знікнення шматлікіх супрацоўнікаў праваахоўных органаў, якія альбо адмовіліся ўдзельнічаць у рэпрэсіях, альбо пачыналі якія-небудзь праверачныя дзеянні па фактах марадзёрства, альбо паведамлялі нейкую вядомую ім інфармацыю сваякам зніклых грамадзян, альбо нейкім чынам паляпшалі ўмовы існавання затрыманых (напрыклад, перадавалі на волю іх лісты). Жорсткая расправа са сваімі ж таварышамі па службе, хоць у чымсьці не згоднымі з афіцыйным курсам, прывяла да таго, што рэпрэсіўная машына стала маналітнай.
Па-пятае, нават пасля замены ваеннай дыктатуры на дэмакратычна абраны ўрад, афіцэры службаў бяспекі і ўзброеных сіл не спяшаліся дзяліцца інфармацыяй з камісіяй, а ў многіх месцах і зусім імі знішчаліся або істотна змяняліся (аж да адкрытай фальсіфікацыі) найважнейшыя дакументы, якія сведчаць аб ажыццёўленых рэпрэсіях.

Частка, названая "Ахвяры", дазваляе лепш зразумець, хто стаў зніклымі ахвярамі ваеннай дыктатуры. Першапачаткова ў справаздачы прыводзіліся звесткі аб узросце ахвяр:

У прыведзеных лічбах кідаецца ў вочы той факт, што больш за 2/3 затрыманых (70,78%) складалі людзі не старэйшыя за 30 гадоў.
Таксама ў справаздачы ёсць звесткі аб гендэрнай статыстыцы: 70% выкрадзеных былі мужчынамі, 30% - жанчынамі. Пры гэтым 10% ад скрадзеных жанчын (3% ад агульнай колькасці выкрадзеных) складалі цяжарныя жанчыны.

Таксама камісія прыводзіць інфармацыю аб выкрадзеных людзях па гадах выкрадання, з якіх вынікае, што больш за 80% выкраданняў адбылося ў першыя два гады ваеннай хунты - 1976-1977.

Далей у дадзенай частцы ідзе гаворка пра іншую ўнікальную ў сваім цынізме практыку аргенцінскай ваеннай дыктатуры. Устаноўлена, што за гады рэпрэсій зніклі сама меней 174 дзіцяці, якія былі народжаныя або незадоўга да зняволення іх бацькоў, або неўзабаве пасля гэтага ўжо ў месцах зняволення. У справаздачы падрабязна прыводзяцца прыклады катастрафічных умоў, у якіх утрымліваліся цяжарныя і парадзіхі, а таксама іх дзеці. Падчас расследавання камісія высветліла, што зніклыя дзеці таемна перадаваліся сем'ям розных высокапастаўленых вайскоўцаў і службоўцаў, якія самі не маглі завесці дзяцей. У гэтых сем'ях іх выхоўвалі і гадавалі, як уласных дзяцей. На момант публікацыі справаздачы са 174 выпадкаў знікнення маленькіх дзяцей толькі ў 25 удалося прасачыць іх далейшы лёс.
Значная частка зніклых людзей была падлеткамі, у справаздачы прыводзяцца шматлікія сведчанні знікнення хлопцаў і дзяўчат ва ўзросце да 18 гадоў. У прыватнасці, камісія прыводзіць сведчанні таго, што сярод іншых былі затрыманыя 6 непаўналетніх дзяўчат, якія на момант затрымання былі цяжарнымі. Месцазнаходжанне часткі з іх так і не было ўстаноўлена. 15 верасня 1976 года здарылася так званая “Ноч алоўкаў”, падчас якой службай бяспекі была затрымана група з 16 школьнікаў, якія ўчынілі ў сваёй школе пратэст сацыяльнай накіраванасці (датычны да выплаты стыпендый). Многія з гэтых школьнікаў былі забітыя пасля працяглых катаванняў. Прыводзяцца ў справаздачы таксама факты згвалтавання і іншых гвалтоўных дзеянняў сексуальнага характару ў адносінах да непаўналетніх.
Асобным тыпам ахвяр можна палічыць вылучыць сем'і. Частай з'явай было затрыманне і жорсткія катаванні чальцоў сям'і таго чалавека, які цікавіў вайскоўцаў. Адпускалі іх, як правіла, толькі пасля затрымання таго, хто іх цікавіў.
У справаздачы прыводзяцца шматлікія сведчанні таго, што людзі з інваліднасцю і пажылыя людзі з цяжкімі хранічнымі захворваннямі падвяргаліся катаванням і здзекам не менш за іншых. Акрамя таго, ахвярамі рэпрэсій у тым ліку станавіліся каталіцкія святары, нягледзячы нават на тое, што рэжым вайсковай хунты публічна заўсёды і ўсюды падкрэсліваў сваю прыхільнасць каталіцкім каштоўнасцям. У першыя гады існавання хунты пры дзіўных абставінах загінулі два каталіцкія біскупы, якія асуджалі раней дзеянні дыктатуры. Пацярпелі ад дзеянняў ваеннай хунты і прадстаўнікі іншых канфесій, у прыватнасці - пратэстанцкай.
Ніякай літасці не было і для журналістаў: сама меней 100 журналістаў за час кіравання хунты былі ўзятыя пад варту, частка з іх была забітая. Многія былі вымушаны пакінуць Аргенціну. Некалькі вядомых і паважаных журналістаў былі выкрадзеныя, іх месцазнаходжання так і не было выяўлена. Яшчэ больш відавочнымі ворагамі хунты выступалі самыя розныя прадстаўнікі прафсаюзаў, якія практычна заўсёды былі вельмі нелаяльна настроенымі да ваеннай дыктатуры. Прадстаўнікі прафсаюзаў, як і самі рабочыя, якіх яны прадстаўлялі, былі найбольш частымі ахвярамі дыктатуры (найбольшыя групы рэпрэсаваных грамадзян па прафесіях размеркаваліся наступным чынам: 30,2% - працоўныя, 17,9% - служачыя, 21% - студэнты).

Найбольш важным і паказальным з'яўляецца частка даклада, названая "Судовая сістэма падчас рэпрэсій". Аўтары дакладу канстатуюць, што судовая сістэма павяла сябе вельмі пасіўна, не было зафіксавана ніводнай спробы правесці сапраўднае расследаванне знікнення грамадзян, не было ніводнай спробы выявіць сакрэтныя месцы ўтрымання затрыманых, за ўвесь перыяд існавання хунты ніводны вайсковец не быў прыцягнуты да адказнасці за здзейсненыя злачынствы. Варта адзначыць, што намінальна ваенная хунта не змяніла Канстытуцыю 1853 года, якая дзейнічала тады (і да гэтага часу). Разам з тым, палажэнні Канстытуцыі проста перасталі выконвацца, дэмакратычныя інстытуты былі распушчаныя. Высновы камісіі, якія датычацца судовай сістэмы, заслугоўваюць даслоўнага цытавання:
“Пасля таго, як 24 сакавіка 1976 года да ўлады прыйшлі Узброеныя сілы, аргенцінскія дэмакратычныя інстытуты былі рэзка падарваныя. Была створана своеасаблівая "выканаўча-заканадаўча-ўстаноўчая ўлада". Ваенная дыктатура прыняла на сябе надзвычайныя ўрадавыя паўнамоцтвы і вышэйшую дзяржаўную ўладу. У першы дзень перавароту змяніўся склад вышэйшых інстанцый судовай улады, гэта значыць Вярхоўнага суда, Генеральнага пракурора, правінцыйных высокіх судоў. Пры гэтым усе астатнія члены судовага корпуса былі адхілены ад выканання абавязкаў. Усе суддзі, зноў прызначаныя ці зацверджаныя на сваіх пасадах, павінны былі паклясціся выконваць акты і мэты "працэсу", ініцыяванага ваеннай хунтай.
З гэтага моманту дзейнасьць судовай улады набыла вельмі своеасаблівыя рысы. ... За нешматлікімі выключэннямі суд прызнаваў дыскрэцыйнае ўжыванне паўнамоцтваў на арышт ва ўмовах аблогавага становішча і прызнаваў законнасць сакрэтных паведамленняў службаў бяспекі ў якасці падставы для затрымання грамадзян на нявызначаны тэрмін. У той жа час ён ператварыў судовы загад аб "habeas corpus" у простую фармальнасць, зрабіўшы яго зусім неэфектыўным у якасці сродку барацьбы з палітыкай гвалтоўнага выкрадання. Замест таго, каб тармазіць пануючы абсалютызм, як гэта і павінна было быць, судовая ўлада стала фармальнай юрысдыкцыйнай структурай, прыкрыццём для абароны іміджу рэжыму. Свабодзе выказвання ідэй у друку перашкаджалі кантроль над сродкамі масавай інфармацыі і самацэнзура, якая практыкавалася ў выніку дзяржаўнага тэрарызму, развязанага супраць журналістаў-дысідэнтаў. На юрыдычнае прадстаўніцтва ў судзе сур'ёзна паўплывала турэмнае зняволенне, сасланне ці смерць адвакатаў абароны. Нежаданне і нават самазаспакоенасць у стаўленні да правоў чалавека, якія дэманстраваліся шматлікімі суддзямі, дапаўняюць карціну поўнай адсутнасці абароны аргентынскіх грамадзян.

Тым не менш былі суддзі, якія сутыкаліся з вялізным ціскам, але выконвалі свае абавязкі з чаканай ад іх добрай якасцю і прыстойнасцю. Аднак таксама дакладна і тое, што, хаця абавязкам суддзі з'яўляецца абарона асобных людзей і іх маёмасці, многія гэтага не зрабілі. Шмат хто з тых, хто мог бы абмежаваць злоўжыванні адвольным затрыманнем, падтрымалі вынясенне прысудаў без суда. А многія сваюй абыякавасцю праяўлялі саўдзел у выкраданні і знікненні сваёй абыякавасцю. Людзі прыйшлі да высновы, што бессэнсоўна звяртацца ў судовыя органы для абароны сваіх асноўных правоў. Гэтая сітуацыя стала настолькі сумна вядомай на міжнародным узроўні, што швейцарскі суд аднойчы адмовіў у экстрадыцыі пецярых аргенцінцаў, хаця ўсе патрабаванні адпаведнай дамовы былі выкананыя, на той падставе, што жыццё абвінавачаных пасля экстрадыцыі не можа быць гарантаванае. Нашая выснова палягае на тым, што ў перыяд, калі знікла вялікая колькасць людзей, судовы працэс як сродак абскарджання практычна перастаў дзейнічаць. Больш за тое, можна сказаць, што пры ваенным рэжыме права на жыццё, асабістую недатыкальнасць і асабістую свабоду мелі мала агульнага з рашэннямі суддзяў; адзінымі арбітрамі гэтых рашэнняў былі сябры дзяржаўнага рэпрэсіўнага апарата”.

Далей у дакладзе прыводзяцца прыклады істотных парушэнняў і злоўжыванняў з боку непасрэдна судовай улады, звязаныя, як правіла, з прымяненнем працэдуры habeas corpus. Параўноўваючы дадзеную працэдуру, якая дзейнічала і дзейнічае ў Аргенціне, як і ў большасці краін свету, з парадкам, які існуе ў сучаснай Беларусі (і ў агульных рысах у іншых краінах былога СССР), варта адзначыць, што яна ў цэлым адпавядае гарантаванаму Канстытуцыяй Беларусі праву на судовае абскарджанне затрымання і ўзяцця пад варту. У агульных рысах, як вядома, працэдура “habeas corpus” азначае, што затрыманы чалавек – ці іншы чалавек ад яго імя – можа звярнуцца да суда са скаргай на адвольны арышт або затрыманне, і запатрабаваць выдачы спецыяльнага судовага загаду, які прадпісвае даставіць затрыманага ў суд для праверкі законнасці такога арышту ці затрыманні.
У аргенцінскіх рэаліях праблемы ўзнікалі на кожным этапе прымянення працэдуры "habeas corpus". Па-першае, першапачаткова сваякі выкрадзеных грамадзян (самі затрыманыя, натуральна, не мелі ніякай магчымасці звярнуцца ў суд, з прычыны чаго зварот адбываўся менавіта ад імя іх сваякоў) жадалі даведацца, дзе ўвогуле знаходзіцца затрыманы і хто яго затрымаў. І ўжо пры вырашэнні гэтага пытання ўзнікалі складанасці. У шэрагу выпадкаў суд адмаўляў у дачы якой-небудзь інфармацыі на падставе адказу кіраўніцтва ўзброеных сіл аб тым, што грамадзяне перададзены "ў распараджэнне нацыянальнай выканаўчай улады". Падобнай фармулёўкі часта было дастаткова суду для таго, каб адхрысціцца ад прымянення працэдуры "habeas corpus", тамушто, на думку суда, размова не ішла аб злачынстве, а значыць дэ-юрэ грамадзянін не быў затрыманы. У шэрагу іншых выпадкаў прадстаўнікі выканаўчай улады і ўвогуле заяўлялі суду, што грамадзянін імі не затрыманы (хоць у далейшым высвятлялася, што ён знаходзіцца менавіта ў адным з сакрэтных цэнтраў узброеных сілаў), што было дастаткова суду, каб адмовіць ва ўжыванні працэдуры “habeas corpus”, і якой-небудзь дадатковай праверкі суд не рабіў. У шэрагу выпадкаў суд і ўвогуле дзейнічаў у звязку з узброенымі сіламі і праваахоўнымі органамі. Напрыклад, меў месца выпадак выкліку грамадзяніна, якому раней было абвешчана, што дзяржаўныя органы не маюць намеру яго затрымліваць, у суд, дзе непасрэдна суддзя перадаў грамадзяніна ў рукі паліцыі. У далейшым гэта пацягнула для дадзенага грамадзяніна наступствы ў выглядзе года незаконнага ўтрымання пад вартай. Суддзя ж, са слоў сваякоў грамадзяніна, не адчуваў сябе ні ў чым вінаватым, а наадварот палічыў, што ўсе яго дзеянні былі слушнымі.
“Вельмі красамоўная адносна статыстыка Федэральнага крымінальнага суду. Акрамя паўторных заяў, колькасць заяў (па працэдуры habeas corpus), прадстаўленых у перыяд 1976-1979 толькі ў горадзе Буэнас-Айрэс, дасягнула 5487 супраць 1089 у перыяд 1973-1975 і 2848 за перыяд 1980-1983. Тыя ж прапорцыі, але з меншымі лічбамі, прымяняюцца ў галоўных правінцыйных гарадах. Аднак варта сказаць, што ніводны выпадак habeas corpus не апраўдаў ускладзеных на яго надзей.
Істотнае змяненне, прынятае дэкрэтам у лютым 1976 года і ратыфікаванае 18 мая 1976 года, паўплывала на спрошчаны і хуткі характар ​​звароту да habeas corpus. Значна змяніўся артыкул 639 Крымінальнага кодэкса, які раней прадугледжваў, што, калі рашэнне суда забяспечвае свабоду асобы, якая абараняецца, яна без усялякіх агаворак вызваляецца на час разгляду апеляцыйнай скаргі вышэйшым судом. Змененая фармулёўка прадугледжвала на практыцы, што калі бенефіцыяр судовага загада быў арыштаваны па распараджэнні нацыянальнай выканаўчай улады, рашэнне на яго карысць аб вызваленні не набудзе моц неадкладна, калі пракурор абскарджвае яго. Паколькі гэта нязменна мела месца, асоба, якая абараняецца, заставалася пад вартай, пакуль разглядалася апеляцыя. Праз шэраг апеляцый справа даходзіла да Вярхоўнага суда і магла прайсці некалькі гадоў з цяжкімі наступствамі для чалавека, які мае вострую патрэбу ў абароне. Гэтак жа, калі справа даходзіла да Вярхоўнага суда, рашэнне амаль заўсёды прыводзіла да адмовы ў вызваленні. ... Такім чынам, усе рашэнні судоў ніжэйшай інстанцыі на карысць вызвалення - як поўнага, так і ўмоўнага - не маглі быць выкананы да таго часу, пакуль не было прынята канчатковае рашэнне ў Вярхоўным судзе (9 лютага 1984 года Кангрэс прыняў Закон № 23050 , які адмяніў папраўку да першапачатковага тэксту артыкула 639 Крымінальнага кодэкса, прызнаўшы, што абскарджанне станоўчага рашэння суддзі, вынесенага ў судовым парадку, не павінна адтэрміноўваць выкананне акта аб вызваленні).
Таму нядзіўна, што з 1973 года суддзям не ўдалося знайсці або выратаваць ніводнага са шматлікіх затрыманых.
...
Кірунак, які зараз прымалі падзеі, заахвоціў урад прыняць яшчэ больш жорсткія нормы для больш эфектыўнага абмежавання гарантый абароны асобы. Мы спасылаемся на змяненне артыкула 618 Крымінальнага кодэкса, першапачатковая рэдакцыя якога была зменена Законам ад 28 сакавіка 1981 года. З гэтай даты Федэральны крымінальны суд быў прызначаны адзіным органам, упаўнаважаным разглядаць судовыя загады аб habeas corpus. Таму нельга было звяртацца да звычайных магістратаў, у той самы час, калі пачасціліся "затрыманні-знікненні" і арышты без суду. Такім чынам, было забаронена звяртацца да суддзяў у правінцыях, і гэта наносіла шкоду Канстытуцыі ў дачыненні да федэратыўнага ўладкавання краіны. Гэтая прававая пазіцыя застаецца нязменнай і ўяўляе сабой перашкоду для гістарычна прызнанага права на падачу судовага загада аб habeas corpus суддзі на свой выбар. Перад абліччам гэтага агульнага стану безабароннасці не толькі было дарэмна для асобных людзей праводзіць расследаванне, якое заахвочвалася некаторымі судовымі рашэннямі, але і вынікі, атрыманыя тымі нямногімі суддзямі, якія прыкладалі адчайныя намаганні для забеспячэння патрабаванай юрысдыкцыйнай абароны, былі гнятліва малыя”.
У якасці тлумачэння заганнай практыкі аўтары прыводзяць пазіцыю аднаго з генералаў, якая даволі дакладна тлумачыць тактыку ваеннай дыктатуры наконт гэтага пытання:
“Існуюць судовыя нормы і стандарты, якія ў дадзеным выпадку не прымяняюцца: напрыклад, права habeas corpus. Пры такім відзе барацьбы сакрэтнасць, з якой павінны весціся нашы спецыяльныя аперацыі, азначае, што мы не можам разгалошваць, каго мы захапілі і каго хочам узяць; усё павінна быць ахутана воблакам цішыні”.
Разам з тым, аўтары прыходзяць да відавочнай высновы, што праблема была не ў самой працэдуры habeas corpus, а ў тым, што ўсталяваная ўлада наўмысна яе тлумачыла ў сваіх інтарэсах.

Іншае істотнае парушэнне, якое, як змагла высветліць камісія, масава дапускалася, ляжыць у плоскасці яшчэ аднаго абавязку аргенцінскага суду - патрабаванне праводзіць расследаванне па кожным факце гвалтоўнай смерці грамадзян. У аргенцінскай прававой сістэме менавіта судом павінна было ініцыявацца такое расследаванне пасля паступлення інфармацыі аб гвалтоўнай смерці грамадзяніна. Аднак, камісіяй былі выяўлены шматлікія выпадкі ігнаравання судом гэтага свайго абавязку, нягледзячы на ​​паведамленні судова-медыцынскіх экспертаў аб паступленні ў морг трупаў грамадзян са шматлікімі слядамі гвалтоўнай смерці, якія да ўсяго іншага дастаўляліся непасрэдна ваеннымі афіцэрамі. Таксама ў шэрагу выпадкаў суддзяў ў поўнай меры задавальнялі тлумачэнні вайскоўцаў аб тым, што грамадзяне займаліся падрыўной дзейнасцю і гінулі падчас перастрэлак з вайскоўцамі, хоць на трупах меліся прыкметы катаванняў і нават трупныя змены, якія відавочна паказвалі на наступленне смерці пры іншых абставінах.

Далей у дакладзе ўказваецца працягласць утрымання пад вартай грамадзян, устаноўленая камісіяй (насельніцтва Аргенціны ў 1976 годзе - 26 млн чалавек):

• 4029 чалавек затрыманы менш як на 1 год;
• 2296 чалавек затрыманы на тэрмін ад 1 да 3 гадоў;
• 1172 чалавекі затрыманы на тэрмін ад 3 да 5 гадоў;
• 668 чалавек затрыманы на 5-7 гадоў;
• 431 чалавек затрыманы на 7-9 гадоў.

Але камісія таксама адзначае, што многія зняволеныя перайшлі ў катэгорыю зніклых без вестак пасля таго, як "нацыянальная выканаўчая ўлада" распарадзілася аб іх вызваленні. Было выяўлена 157 такіх выпадкаў. Больш за тое, выяўлена 20 выпадкаў, калі зняволеныя, якія знаходзіліся ў распараджэнні "нацыянальнай выканаўчай улады" і ў той жа час афіцыйна асуджаныя судамі, зніклі пасля таго, як суддзі пастанавілі іх вызваліць. Акрамя таго, мелі месца выпадкі, калі сваякі затрыманых людзей чакалі іх выхаду з памяшкання турмаў, але праз многія гадзіны ім паведамлялі, што ўжо выпусцілі затрыманага праз іншы ўваход, хоць у далейшым ён так і не вяртаўся, пераходзячы ў катэгорыю зніклых без вестак.
У дакладзе таксама робіцца выснова, што ў прынцыпе ўтрыманне пад вартай звыш часу, неабходнага для збору доказаў і прад'яўлення абвінавачання з'яўляецца вельмі сур'ёзным парушэннем, якое сустракалася паўсюдна ў перыяд ваеннай дыктатуры (бывалі ў тым ліку выпадкі, калі чалавека затрымлівалі яшчэ да ўстанаўлення ўлады вайскоўцаў у сакавіку 1976 года, а выпускалі ўжо пасля ўсталявання грамадзянскага ўрада ў снежні 1983 года).

Наступны раздзел дакладу быў прысвечаны аргенцінскім адвакатам. Вельмі высокі статус і паважлівыя адносіны грамадства да адвакатаў за гады дыктатуры былі практычна цалкам знішчаны. Асноўнай праблемай, з якой сутыкнулася прававая сістэма, было тое, што прадстаўнікі вайсковай дыктатуры шчыра асацыявалі адвакатаў з іх кліентамі:
“Асноўным элементам канстытуцыйнай сістэмы правоў і гарантый асобы, несумненна, з'яўляецца непарушнае “права на судовую абарону асобы і яе правоў” (артыкул 18 Канстытуцыі). Гэта датычыцца ўсіх грамадзян. Самы дасканалы набор свабод і самы вычарпальны спіс правоў бессэнсоўныя, калі яны не маюць гарантыі эфектыўнай абароны ў выпадку нападу.
Адвакат абароны адыгрывае цэнтральную ролю ў гэтых гарантыях. Ён з'яўляецца "давераным юрыстам" традыцыйнай юрыспрудэнцыі, і яго важнасць у адпраўленні правасуддзя была прызнана аргентынскім заканадаўствам, калі яно паставіла яго на адным узроўні з суддзямі з пункту гледжання належнай павагі і ўвагі. Без яго падтрымкі, яго прадстаўніцтва і яго прафесійных навыкаў любая ахвяра злоўжывання ўладай сутыкаецца з сур'ёзнымі перашкодамі ў сваіх спробах атрымаць судовую абарону. Менавіта гэта і адбылося ў Аргенціне.
Як яшчэ адзін прыём у машыне дзяржаўнага тэрарызму найжорсткія рэпрэсіі абрынуліся на адвакатаў, якія баранілі ахвяр дзяржавы. Адвольныя затрыманні, напады, жорсткае абыходжанне з боку сілавых структур, знікненне і смерць адвакатаў абароны былі паўсядзённымі падзеямі ў першыя гады ваеннага рэжыму.
Ваенныя пачалі з атаясамлення адвакатаў абароны з іх падабароннымі. Любы, хто падтрымліваў ці проста пытаўся пра меркаванага падрыўніка, падазраваўся ў папушчальніцтве падрыўной дзейнасці, а любы, хто фактычна абараняў «тэрарыстаў», лічыўся сябрам той жа незаконнай арганізацыі, пакуль ён не мог даказаць адваротнае. У большасці выпадкаў яму не давалі на гэта часу.
Такі памылковы крытэр абсурдны, бо насамрэч ён азначаў бы, што любы адвакат, які абараняе кагосьці абвінавачанага ў забойстве, сам будзе схільны да забойства. У далейшым гэты пункт гледжання пакіне каштоўны прафесійны навык у руках амаральных і беспрынцыповых людзей і, такім чынам, асудзіць абвінавачанага на становішча поўнай безабароннасці.
Факты сведчаць аб тым, што ў часы ваеннай дыктатуры прадстаўленне аб незалежнасці адваката, які ажыццяўляе сваю прафесію, істотна змянілася. З прадказальнымі наступствамі яны звязвалі палітычную ідэю і матывы падсуднага з абаронцам, ператвараючы яго ў саўдзельніка цяжкіх злачынстваў. У іншых выпадках абсалютная і адвольная ўлада ў руках рэпрэсіўных сіл выкарыстоўвалася для пераследу годных прафесіяналаў, якія ўстойліва адстойвалі інтарэсы сваіх кліентаў, а таксама для пакарання шляхам ілжывых абвінавачванняў адвакатаў, якія проста абаранялі працоўныя правы.
Вынікі відавочныя. Па ацэнках асацыяцый юрыстаў, 23 іх калегі былі забітыя па палітычных матывах пасля 1975 года. Акрамя гэтага, 109 адвакатаў былі выкрадзеныя, і іх лёс да гэтага часу невядомы. 90% гэтых "знікненняў" адбыліся ў перыяд з сакавіка па снежань 1976 года. Больш за 100 адвакатаў былі зняволеныя, большасць з іх без суду, і значна большая колькасць захавалі сваю свабоду і, магчыма, выратавалі сабе жыццё, адправіўшыся ў выгнанне за мяжу. Дакладную колькасць устанавіць складана”.
Далей у справаздачы прыводзяцца некалькі гісторый пра адвакатаў, якія былі выкрадзеныя, а надалей альбо былі забітыя, альбо прапалі без вестак.

Аўтары справаздачы прыйшлі да несуцяшальнай высновы:
“Лагічнае следства гэтых падзей у той час было ясным: адсутнасць прававой абароны для тых сем'яў, якія павінны былі паведаміць аб трагедыях, якія выпалі на долю выкрадзеных або тым, што здарылася з іх калегамі. Ніколі не было большай патрэбы ў юрыдычнай падтрымцы, але, як гэта ні парадаксальна, прафесійнай дапамогі практычна не існавала”.

Апроч уласна адвакатаў, сваякам зніклых грамадзян спрабавалі аказаць юрыдычную дапамогу прадстаўнікі розных праваабарончых арганізацый. Аднак, дадзеная актыўнасць не магла спадабацца дзейнай уладзе. Па адной са спраў па працэдуры “habeas corpus” суд пры апытанні сваяка зніклага прыйшоў да высновы, што заява аб тым, што выкраданне ажыццявілі прадстаўнікі дзейнай выканаўчай улады з'яўляецца галаслоўнай (тыя, хто затрымліваў, не прадставіліся і былі без формы). Пасля гэтага суддзя высветліў у грамадзяніна, што дапамогу ў напісанні заявы яму аказвала адна з праваабарончых арганізацыяў. На падставе гэтага судом было ініцыяванае правядзенне ператрусу адразу ў некалькіх праваабарончых арганізацыях. У ходзе гэтых вобшукаў была канфіскавана і адпраўлена Федэральнай паліцыі ўся дакументацыя арганізацый, частка работнікаў была затрымана.
Але ў аргентынскіх рэаліях найбольш харызматычнай аказалася праваабарончая арганізацыя “Маці Пласа-дэ-Майо”. Яна прадстаўляла сабой аб'яднанне ўжо не самых маладых жанчын, чые дзеці і ўнукі былі скрадзеныя прадстаўнікамі ваеннай дыктатуры. Гэтыя адважныя жанчыны праводзілі сходы, а таксама рэгулярныя маніфестацыі ў цэнтры Буэнас-Айрэса, паблізу ўрадавага квартала на плошчы Майо. Частка з іх падвергнулася рэпрэсіям за сваю дзейнасць, таксама як і іх дзеці.

Спробы шэрагу праваабарончых арганізацыяў расследаваць знікненне людзей таксама пераследаваліся. Прадстаўнікі праваабарончай арганізацыі "Цэнтр юрыдычных і сацыяльных даследаванняў" былі затрыманыя ў 1981 годзе па падазрэнні ва ўдзеле у падрыўной дзейнасці. Пры гэтым у афіцыйных заявах суда выкарыстоўваліся наступныя фармулёўкі:
"Суддзя Ансаатэгі вывучае сувязі паміж абвінавачанымі і некаторымі міжнароднымі падрыўнымі рухамі, канфіскаваная дакументацыя можа даказаць сувязі паміж Цэнтрам прававых і сацыяльных даследаванняў і падрыўнымі рухамі, якія хаваюць сваю дзейнасць за фасадам абароны правоў чалавека".
Цікавым фактам, прыведзеным у дакладзе, з'яўляецца асуджэнне фактаў парушэння правоў чалавека ў Аргентыне з боку большасці цывілізаваных краін і міжнародных арганізацый, але адсутнасць такога асуджэння з боку СССР і краін Варшаўскай дамовы.
У заключных частках даклада аналізуецца аб'ём зробленай працы і фармулююцца высновы і рэкамендацыі камісіі.
Даклад "Ніколі больш" за кароткі час стаў бэстсэлерам у Аргентыне. Менш чым праз месяц пасля атрымання даклада, 20 кастрычніка 1984 г. прэзідэнт Альфонсін прыняў рашэнне аб стварэнні спецыяльнага суда для расследавання і асуджэння членаў ваеннага ўрада, адказных за рэпрэсіі.

22 красавіка 1985 года пачаўся суд над кіраўнікамі 3 ваенных хунт, якія паслядоўна змянялі адзін аднаго (прадстаўнікі чацвёртай хунты, якая перадала ўладу дэмакратычна абранаму прэзідэнту, першапачаткова пазбеглі пераследу), г.зн. на лаве падсудных аказалася 9 чалавек. Суд працягваўся амаль 8 месяцаў. Падчас паседжанняў былі разгледжаны больш за 200 эпізодаў злачыннай дзейнасці абвінавачаных, сярод якіх былі выкраданні, катаванні, гвалтоўныя знікненні і забойствы. Падчас першых чатырох месяцаў у судзе было дапытана 833 сведкі. Суд і дэмакратычны ўрад сутыкаліся са значным ціскам: кансерватыўная прэса асуджала такія дзеянні, радыкальнымі правымі актывістамі распаўсюджваліся пагрозы здзяйснення тэрарыстычных актаў, шэраг з якіх сапраўды скончыўся выбухамі ў розных частках краіны.
9 снежня 1985 года быў абвешчаны прысуд наступнага зместу:

Варта адзначыць, што суд сваім прысудам увогуле пацвердзіў некалькі тэзісаў, якія сталі надалей агульнавядомымі:

• Пераважная большасць злачынстваў супраць чалавечнасці адбыліся ў Аргенціне ў перыяд першых гадоў дыктатуры, калі ўлада знаходзілася ў руках "першай хунты";
• Найбольшую адказнасць за злачынствы нясуць прадстаўнікі сухапутных сілаў і ВМС, тады як падраздзяленні ВПС прымалі ўдзел у рэпрэсіях у меншай ступені;
• Сабраных у такія кароткія тэрміны доказаў было недастаткова для прыцягнення да адказнасці ўсіх вінаватых, таму прыцягнуты былі менавіта найбольш адыёзныя прадстаўнікі ваеннай дыктатуры.

Варта адзначыць, што, па першапачатковай задумцы дэмакратычнага ўрада, гэты працэс павінен быў стаць толькі першым са шматлікіх, падобна таму, як услед за Нюрнбергскім працэсам над вышэйшымі службовымі асобамі Трэцяга рэйха рушыла ўслед мноства іншых над меней высокапастаўленымі абвінавачанымі.
Аднак здарылася па-іншаму. Значны ціск узброеных сілаў, якія ўсё яшчэ моцна ўплывалі на справы ў краіне, роўна як і пагроза новага ваеннага перавароту прывялі да таго, што ўжо ў 1986 годзе быў прыняты так званы Закон “Аб поўным спыненні", згодна з якім спыняліся расследаванні і судовыя пераследы асоб, якія абвінавачваюцца ў палітычным гвалце ў часы дыктатуры. Адзіным выключэннем сталі выпадкі падробкі асобы і гвалтоўнага знікнення непаўналетніх. Гэты закон выклікаў значную незадаволенасць у часткі грамадства, аднак зменены або адменены ён не быў. Больш за тое, праз год, у 1987 годзе, быў прыняты так званы Закон “Аб належным падпарадкаванні”, паводле якога не падлягалі адказнасці вайскоўцы, якія выконвалі загады вышэйстаячага кіраўніцтва ў перыяд дыктатуры. Улічваючы, што першапачаткова загады заўсёды ішлі ад найвышэйшага кіраўніцтва дзяржавы, дадзены закон фактычна вызваляў ад магчымай адказнасці ўсіх вайскоўцаў акрамя ўжо раней асуджаных кіраўнікоў хунты.
У далейшым, у 1989 годзе прэзідэнтам Аргенціны быў абраны Карлас Менем, які ў першы год свайго прэзідэнцтва памілаваў усіх асуджаных кіраўнікоў вайсковай дыктатуры. Гэтыя свае дзеянні Менем, які сам у перыяд дыктатуры правёў 5 гадоў у зняволенні, будучы на ​​момант прыходу вайскоўцаў да ўлады ў 1976 годзе губернатарам адной з правінцый, апраўдаў жаданнем дасягнуць згоды ў грамадстве.
Аднак на гэтым гісторыя ўсё ж не скончылася. Праз гады дэмакратычнага кіравання, калі большасць удзельнікаў рэпрэсій ужо перасталі займаць якія-небудзь пасады, а дэмакратычнае ўладкаванне Аргенціны здабыла стабільнасць, пытанне прыцягнення вінаватых да адказнасці было паднятае ізноў. У 2003 годзе парламент Аргенціны адмяніў адыёзныя законы “Аб поўным спыненні" і “Аб належным падпарадкаванні". Неўзабаве Вярхоўны суд Аргентыны прызнаў неканстытуцыйным і памілаванне, што ажыццявіў прэзідэнт Менем.
Варта адзначыць, што яшчэ раней, у 1998 годзе першыя кіраўнікі ваеннай дыктатуры генерал Хорхэ Відэла і адмірал Эміліа Масэра ​​былі абвінавачаныя ў здзяйсненні злачынстваў, якія падпадалі пад агаворку яшчэ не адмененага на той момант Закона "Аб поўным спыненні": за выкраданне дзяцей у затрыманых маці, якіх у асноўным пасля гэтага забівалі.
Таксама частай з'явай у 2000-х сталі спробы прыцягнення аргентынскіх вайскоўцаў да адказнасці ў іншых краінах акрамя ўласна Аргенціны: ордэры на іх арышт выносіліся ў Іспаніі, Швейцарыі, Нямеччыне. Часцей за ўсё падобнае адбывалася, калі ахвярамі рэжыму былі грамадзяне замежных дзяржаў.
Пасля 2003 года былі праведзеныя шматлікія новыя расследаванні злачынстваў супраць чалавечнасці ў самой Аргентыне, якія сканчаліся прысудамі. Яшчэ жывыя кіраўнікі дыктатуры не пазбеглі адказнасці. Так, 22 снежня 2010 года Хорхэ Відэла, якому ў той час было ўжо 85 гадоў, быў зноў прыгавораны да пажыццёвага зняволення за ўчыненыя злачынствы супраць чалавечнасці, а ў 2012 - быў асуджаны дадаткова яшчэ на 25 гадоў пазбаўлення волі.

Памёр Хорхе Відэла ў 2013 годзе. Да канца сваіх дзён ён, галоўны арганізатар рэпрэсій, цалкам прызнаваў сваю ролю, але не лічыў сябе ў нечым вінаватым. З яго шматлікіх выказванняў у судзе і за яго межамі можна зрабіць выснову, што перыяд свайго прэзідэнцтва ім успрымаўся як жорсткая вайна з ворагамі дзяржавы, якія заслугоўвалі сваёй долі. Ніякага шкадавання з гэтай нагоды ён не адчуваў.
Акрамя гэтага, на лаве падсудных апынуліся і многія шараговыя выканаўцы загадаў дыктатуры, якія дажылі да 2000-х, і чые злачынныя дзеянні ўдалося належным чынам даказаць.

Ваенная дыктатура праіснавала ў Аргентыне толькі 7,5 гадоў. За гэты адносна кароткі тэрмін загінулі, прапалі без вестак, падвергліся катаванням, бесчалавечнаму абыходжанню, незаконнаму пазбаўленню волі дзясяткі тысяч грамадзян. Незалежна ад таго, ці меў нехта з іх дачыненне да падрыўной, экстрэмісцкай дзейнасці (а большая частка дачынення да яе не мела ніякага), узброеныя сілы не мелі права здзяйсняць усе апісаныя вышэй дзеянні.
Разам з тым, калі матывы аргентынскіх вайскоўцаў і іх метады цалкам зразумелыя, то куды больш балючым і складаным для разумення з'яўляецца роля юрыстаў у гэтых рэпрэсіях.
Прадбачлівая замена кіраўнікоў суду і пракуратуры на лаяльных дыктатуры асоб з першых дзён улады вайскоўцаў безумоўна паўплывала на пазіцыю шараговых суддзяў, пракурораў і адвакатаў. Аднак, мяркуючы па ўсім, значная частка з іх цалкам шчыра падтрымлівала дзеянні дыктатуры, злачынна згаджаючыся з усім беззаконнем. Можна з поўнай упэўненасцю казаць, што, у адрозненні ад многіх шараговых грамадзян, якія даволі хутка страцілі доступ да свабодных сродкаў масавай інфармацыі, рэальны маштаб таго, што адбываецца, юрысты разумелі цалкам дакладна: колькасць зваротаў у суд па працэдуры “habeas corpus” адназначна паказвала на маштабы ўсёй трагедыі.
Але варта адзначыць і іншую важную асаблівасць, якая тычыцца ўзаемадзеяння ваеннай дыктатуры з судовай сістэмай: дыктатура нават не спрабавала прыкрыць свае відавочна незаконныя дзеянні хаця б нейкай фармальна законнай формай. Не праводзіліся паказальныя працэсы над супернікамі рэжыму, не было нейкіх сфальсіфікаваных спраў і доказаў, прадстаўленых суду з мэтай фіктыўнага асуджэння затрыманых. У адрозненні, напрыклад, ад правасуддзя ў нацысцкай Германіі і савецкага правасуддзя пры Сталіне, рэпрэсіі не паглынулі судовую сістэму Аргенціны і не зрабілі яе сваім прыдаткам, які забяспечвае ілюзію законнасці таго, што адбываецца. Ваенная дыктатура, гаворачы простай мовай, папрасіла судовую ўладу пастаяць убаку і не перашкаджаць ёй. І суды з задавальненнем і палёгкай пагадзіліся на гэта. Шмат у чым менавіта гэтая пазіцыя лідэраў дыктатуры, якія замкнулі ўсе адкрыта незаконныя дзеянні на ўзброеных сілах, дазволіла пасля ўсталявання дэмакратыі абысціся без пагалоўнай люстрацыі судовай улады.